Киберхавфсизлик, биотехнологиялар, юқори технологиялар ва стартаплар соҳасидаги ютуқларини жаҳон миқёсига олиб чиқолган мамлакатлар бармоқ билан санарли. Яқин Шарқнинг қоқ марказида жойлашган, кичик, аммо ушбу соҳаларда ажойиб натижалари билан дунёдаги энг инновацион ва технологик жиҳатдан ривожланган давлатлар қаторига қўшилган Исроил ҳақида ҳикоя қиламиз.

Киберхавфсизлик, шубҳасиз, Исроилнинг энг кучли жиҳатларидан бири. Рақамли ахборотни ҳимоя қилишнинг аҳамияти тобора ортиб бораётган бир шароитда Исроил замонавий киберхавфсизлик технологияларини ишлаб чиқишда жаҳон етакчиларидан бири сифатида эътироф этилмоқда. Мамлакатнинг ушбу соҳадаги ишланмалари нафақат ички инфратузилмаси ва рақамли активларини ҳимоялашда, балки халқаро миқёсда ҳам аҳамиятга эга бўлиб, иқтисодиётига қўшимча даромад келтирмоқда.

Биотехнологиялар — Исроилнинг устун жиҳатларидан бири, бу соҳада тадқиқот ва ишланмалар юқори суръатларда кенгайтирилмоқда. Мамлакатда тиббиёт, геномика, фармацевтика ва тиббий асбоблар каби соҳаларда кашшоф бўлган кўплаб биотехнологик стартаплар мавжуд. Исроилнинг кучли илмий институтлари тадбиркорлик руҳи билан биргаликда инновациялар ва ҳаётни ўзгартирувчи биотехнологик кашфиётларни тижоратлаштиришга ёрдам берувчи унумдор экотизимни яратди.

Исроилда, айниқса, юқори технологияларга эътибор юқори: сунъий интеллект, машинани ўргатиш, робототехника, тоза энергия ва телекоммуникациялар бўйича ютуқлари билан мақтана олади. Бежизга Исроилда Microsoft, Intel, Google сингари глобал гигантлар ўз тадқиқот ва ишланмалар марказларини очмаган. Чунки маҳаллий мутахассислар салоҳияти юқори, технологик компаниялар учун инфратузилма ва бошқа шароитлар талаб даражасида.

Исроилнинг стартаплари алоҳида мавзу — айнан улар мамлакатни тадбиркорлик ва инновациялар ўчоғи сифатида глобал саҳнага олиб чиқди. Таваккал қилишни, ҳамкорликни ва молиялаштиришга киришни рағбатлантирадиган динамик экотизим билан Исроил турли соҳаларда муваффақиятли стартапларни дунёга келтирмоқда. Бу стартаплар тезда жаҳон миқёсида танилиб, венчур капиталистлар ва трансмиллий корпорацияларнинг инвестицияларни жалб қилмоқда ва Исроил иқтисодиётини олдинга силжитмоқда.

Сир эмас, Исроил ўзининг геосиёсий ҳолати туфайли кўплаб кибертаҳдидларга дуч келади ва шунга қарши чораларни тез ва самарали қўллай олаётгани эътиборли. Мамлакат ҳукумати, илмий доиралари ва хусусий сектори илғор технологиялар ва кибермудофаа бўйича тажрибани ривожлантириш учун маблағни аямайди. Бунинг натижасида глобал миқёсда энг замонавий эчимлар ва хизматларни таклиф қилувчи кўплаб киберхавфсизлик компаниялари ташкил топди. Исроилнинг киберхавфсизлик стартаплари ўзларининг инновациялари, фаол ёндашувлари ва ривожланаётган таҳдидлардан олдинда туриш қобилияти билан эътироф этилган.

Исроил юқори технологияли ва стартап экотизимлари туфайли “Стартаплар мамлакати” сифатида ном қозонган. Жаҳон миқёсида аҳоли жон бошига стартаплар энг кўп мамлакат — Исроил. Бу ерда кўплаб технологик марказлар, инкубаторлар ва акселераторлар жойлашган бўлиб, улар ташаббускор тадбиркорларни ўз лойиҳаларини бошлашлари учун зарур ресурслар, мураббийлик ва маблағлар билан таъминлайди. Исроилнинг юқори технологияли саноати турли соҳаларни, жумладан, дастурий таъминот ишлаб чиқиш, киберхавфсизлик, финтех, агротех, сунъий интеллект ва бошқаларни қамраб олган.

Исроил ютуқлари рақамларда

Киберхавфсизлик:

• Исроилда 500 дан ортиқ фаол киберхавфсизлик компаниялари мавжуд.
• Мамлакатда аҳоли жон бошига киберхавфсизлик бўйича стартаплар сони энг юқори.
• Исроилнинг киберхавфсизлик стартаплари 2020 йилда рекорд даражадаги 3,9 миллиард доллар сармоя жалб қилди.

Биотехнологиялар:

• Исроилда бу йўналишда 1600 дан ортиқ, жумладан, биотехнология ва фармацевтика компаниялари фаолият юритади.
• Ушбу давлатнинг биотехнологиялар сектори 2020 йилда мамлакат ялпи ички маҳсулотига тахминан 2,1 миллиард доллар ҳисса қўшди.
• Мамлакат биотехнологик стартаплари 2020 йилда 1,5 миллиард доллардан ортиқ сармоя тўплади.

Юқори технологиялар:

• Дунёда аҳоли жон бошига тўғри келадиган стартаплар сони бўйича биринчи ўринда туради, фаол стартаплар сони — 9 000 дан ортиқ.
• Юқори технологияли сектор мамлакат саноат экспортининг тахминан 50 фоизини ташкил қилади.
• Исроил венчур капитал инвестициялари бўйича дунёда иккинчи ўринда туради, 2020 йилда 5 миллиард доллардан ортиқ сармоя киритилди.

Стартаплар:

• Тел-Авив шаҳри дунёдаги етакчи стартап экотизимларидан бири сифатида қайд этилган.
• 2020 йилда Исроил стартапларига рекорд даражадаги 10 миллиард доллар сармоя киритилди.

Юқоридаги рақамлар Исроилнинг киберхавфсизлик, биотехнологиялар, юқори технологиялар ва стартаплар соҳасидаги гуллаб-яшнаётган экотизимини акс эттиради ва мамлакатнинг ушбу соҳалардаги етакчилигини намойиш этади.

Исроил тажрибаси Ўзбекистон учун нима беради?

Киберхавфсизлик:

Фойдаси:

Кибертаҳдидлардан ҳимоя: Киберхавфсизлик бўйича мустаҳкам чора-тадбирларни амалга ошириш Ўзбекистон тармоқлари, тизимлари ва муҳим инфратузилмасини киберҳужумлардан ҳимоя қилишга ёрдам беради, рухсатсиз кириш ва маълумотлар бузилиши хавфини камайтиради.

Махфий маълумотларни ҳимоя қилиш: самарали киберхавфсизлик амалиёти фуқаролар, бизнес ва халқаро ҳамкорларнинг ишончи ва ишончини сақлаб, шахсий, давлат ва корпоратив маълумотларнинг ҳимоясини таъминлаши мумкин.

Иқтисодий ўсиш: Киберхавфсизликни рағбатлантириш орқали Ўзбекистон бизнес ва инвесторлар учун хавфсиз муҳит яратиши мумкин. Бу тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар, иш ўринлари яратилиши ва рақамли иқтисодиётнинг ўсишига олиб келиши мумкин.

Миллий хавфсизлик: Киберхавфсизлик имкониятларини кучайтириш Ўзбекистон миллий хавфсизлигини ошириш, рақамли активларини ҳимоя қилиш ва муҳим инфратузилма, ҳукумат тизимлари ва миллий мудофаа учун хавф туғдириши мумкин бўлган кибертаҳдидларга қарши туриши мумкин.

Зарарлари:

Кибержиноят: Ҳеч бир тизим кибертаҳдидлардан тўлиқ иммунитетга эга эмас ва Ўзбекистон киберхавфсизлик чораларини кучайтирар экан, кибержиноятчилар мослашишлари ва заифликлардан фойдаланишнинг янги усулларини топишлари мумкин, бу эса молиявий йўқотишларга, шахсий маълумотлар ўғирланишига ва шахсий ҳаётнинг бузилишига олиб келиши мумкин.

Технологик тўсиқлар: Киберхавфсизлик бўйича мустаҳкам чора-тадбирларни амалга ошириш ва қўллаб-қувватлаш илғор технологиялар, ўқитилган ходимлар ва доимий инвестицияларни талаб қилади. Бу Ўзбекистон каби ривожланаётган мамлакатлар учун ресурслар ва салоҳиятни ошириш борасида қийинчиликлар туғдириши мумкин.

Махфийлик билан боғлиқ муаммолар: Кибертаҳдидларга қарши самарали курашиш учун киберхавфсизлик чоралари кўпинча маълумотлар мониторинги ва кузатувининг маълум даражасини талаб қилади. Фуқароларнинг шахсий ҳаёти билан хавфсизлик эҳтиёжларини мувозанатлаш қийин бўлиши мумкин ва тўпланган маълумотларни суиистеъмол қилиш ёки суиистеъмол қилиш хавфи мавжуд.

Биотехнологиялар:

Фойдаси:

Соғлиқни сақлаш соҳасидаги ютуқлар: Биотехнология Ўзбекистон соғлиқни сақлаш соҳасига фойда келтирувчи янги ва такомиллаштирилган дори воситалари, вакциналар ва терапевтик даволаш усулларини ишлаб чиқишга ҳисса қўшиши мумкин. Бу касалликнинг олдини олиш, ташхис қўйиш ва даволаш усулларини яхшилашда ёрдам беради.

Қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат хавфсизлиги: Биотехнология экинлар ҳосилдорлигини, зараркунандалар ва касалликларга чидамлилигини ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг озуқавий таркибини оширишга ёрдам беради. Бу Ўзбекистонда озиқ-овқат ишлаб чиқаришни кўпайтириш ва озиқ-овқат хавфсизлигини яхшилашда ёрдам бериши мумкин.

Экологик барқарорлик: Биотехнология атроф-муҳитнинг ифлосланишини назорат қилиш, чиқиндиларни бошқариш ва қайта тикланадиган энергия ишлаб чиқариш каби экологик муаммоларни ҳал қилиш учун инновацион эчимларни тақдим этиши мумкин. У Ўзбекистонга барқарор ривожланиш мақсадларига эришишда ёрдам бериши мумкин.

Иқтисодий ўсиш ва иш ўринларини яратиш: Биотехнология секторини ривожлантириш Ўзбекистонда иқтисодий ўсишни рағбатлантириши, инвестицияларни жалб қилиши ва юқори малакали иш ўринларини яратиши мумкин.

Зарарлари:

Ахлоқий жиҳатлар: Биотехнология, айниқса, генетик муҳандислик ва клонлаш каби соҳаларда ахлоқий саволларни туғдиради. Ижтимоий ва маданий қадриятларни сақлаб, биотехнологиядан масъулиятли ва ахлоқий фойдаланишни таъминлаш учун кўрсатмалар ва қоидалар зарур.

Биохавфсизлик хавфлари: Биотехнологияни қўллаш потенциал хавфли ёки юқумли агентлар билан ишлашни ўз ичига олиши мумкин. Хавфли организмларнинг тасодифий тарқалиши ёки тарқалишини юмшатиш учун қатъий биохавфсизлик протоколларига риоя қилиш керак.

Чет эл технологияларига қарамлик: рақобатбардош биотехнология саноатини қуриш халқаро ҳамкорлар билан ҳамкорликни ва илғор технологиялардан фойдаланишни талаб қилиши мумкин. Бу эса мамлакат суверенитети ва ўзини ўзи таъминлашга потенциал таъсир кўрсатадиган ташқи манбаларга қарамликка олиб келиши мумкин.

Юқори технологиялар ва стартаплар:

Фойдаси:

Инновациялар ва рақобатбардошлик: Юқори технологиялар ва стартапларни рағбатлантириш инновациялар маданиятини ошириши, Ўзбекистоннинг иқтисодий ўсиши ва жаҳон бозоридаги рақобатбардошлигини ошириши мумкин.

Иш ўринлари яратиш ва тадбиркорлик: Юқори технологияли стартаплар, айниқса, ёшлар учун кўплаб иш ўринларини яратиш салоҳиятига эга.

Хулоса

Исроил киберхавфсизлик, биотехнологиялар, юқори технологиялар ва стартапларни ўз ичига олган бир қанча илғор соҳаларда жаҳон етакчилари қаторига чиқди. Мамлакатнинг бу ютуқларини технологик жиҳатдан қулай ишчи кучи, кучли академик институтлар, давлат томонидан қўллаб-қувватлаш ва инновациялар маданияти каби турли омиллар билан боғлаш мумкин.

Киберхавфсизлик нуқтаи назаридан, Исроил киберсупер куч ва киберхавфсизлик стартаплари учун марказ сифатида шуҳрат қозонди. Киберхавфсизлик бўйича малакали мутахассисларнинг юқори концентрацияси билан мамлакат кибертаҳдидларга қарши курашиш учун илғор технологиялар ва тажрибаларни ишлаб чиқди. Исроилнинг киберхавфсизлик фирмалари глобал киберхавфсизлик экотизимига салмоқли ҳисса қўшиб, ҳукуматлар, ташкилотлар ва бизнесларга ечимлар ва хизматларни тақдим этади.

Биотехнология жабҳасида Исроил инновацион тиббиёт ва фармацевтика ечимларини ишлаб чиқишда ажойиб ютуқларга эришди. Мамлакатнинг ривожланаётган биотехнология саноати геномика, шахсийлаштирилган тиббиёт, дори-дармонларни кашф қилиш ва тиббий асбоблар каби соҳаларга эътибор қаратади. Исроилнинг кўплаб биотехнологик компаниялари бутун дунё бўйлаб соғлиқни сақлаш соҳасида инқилоб қилишни ва беморларнинг натижаларини яхшилашни мақсад қилиб қўйган илғор тадқиқот ва ишланмаларда этакчилик қилишда давом этмоқда.

Исроилнинг юқори технологияли сектори экспоненциал ўсишни намоён этмоқда, катта инвестицияларни жалб қилиб, стартаплар ва технологик ютуқлар учун озиқлантирувчи экотизим ривожланди. Кучли тадбиркорлик руҳи ва қўллаб-қувватловчи инфратузилма билан таъминланган мамлакатнинг жонли стартап экотизими кўпинча трансмиллий корпорациялар томонидан сотиб олинади ва глобал миқёсда нуфузли компанияларни яратади.

Исроилнинг киберхавфсизлик, биотехнология, юқори технологиялар ва стартаплар каби соҳалардаги кучи унинг инновацион технологияларга мослашиш ва улардан фойдаланиш қобилиятини намойиш этади. Бу тармоқлар нафақат мамлакат иқтисодиётини ривожлантирди, балки долзарб глобал муаммоларни ҳал қилишга ҳисса қўшди ва Исроилни технология ва инновациялар соҳасида муҳим глобал ўйинчига айлантирди.

Феруза Астанова,
“Ахборот технологиялари ва ахборот
ресурсларини ривожлантириш маркази” ДУК
масъул ходими