Kiberxavfsizlik, biotexnologiyalar, yuqori texnologiyalar va startaplar sohasidagi yutuqlarini jahon miqyosiga olib chiqolgan mamlakatlar barmoq bilan sanarli. Yaqin Sharqning qoq markazida joylashgan, kichik, ammo ushbu sohalarda ajoyib natijalari bilan dunyodagi eng innovatsion va texnologik jihatdan rivojlangan davlatlar qatoriga qo‘shilgan Isroil haqida hikoya qilamiz.

Kiberxavfsizlik, shubhasiz, Isroilning eng kuchli jihatlaridan biri. Raqamli axborotni himoya qilishning ahamiyati tobora ortib borayotgan bir sharoitda Isroil zamonaviy kiberxavfsizlik texnologiyalarini ishlab chiqishda jahon yetakchilaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Mamlakatning ushbu sohadagi ishlanmalari nafaqat ichki infratuzilmasi va raqamli aktivlarini himoyalashda, balki xalqaro miqyosda ham ahamiyatga ega bo‘lib, iqtisodiyotiga qo‘shimcha daromad keltirmoqda.

Biotexnologiyalar — Isroilning ustun jihatlaridan biri, bu sohada tadqiqot va ishlanmalar yuqori sur’atlarda kengaytirilmoqda. Mamlakatda tibbiyot, genomika, farmatsevtika va tibbiy asboblar kabi sohalarda kashshof bo‘lgan ko‘plab biotexnologik startaplar mavjud. Isroilning kuchli ilmiy institutlari tadbirkorlik ruhi bilan birgalikda innovatsiyalar va hayotni o‘zgartiruvchi biotexnologik kashfiyotlarni tijoratlashtirishga yordam beruvchi unumdor ekotizimni yaratdi.

Isroilda, ayniqsa, yuqori texnologiyalarga e’tibor yuqori: sun’iy intellekt, mashinani o‘rgatish, robototexnika, toza energiya va telekommunikatsiyalar bo‘yicha yutuqlari bilan maqtana oladi. Bejizga Isroilda Microsoft, Intel, Google singari global gigantlar o‘z tadqiqot va ishlanmalar markazlarini ochmagan. Chunki mahalliy mutaxassislar salohiyati yuqori, texnologik kompaniyalar uchun infratuzilma va boshqa sharoitlar talab darajasida.

Isroilning startaplari alohida mavzu — aynan ular mamlakatni tadbirkorlik va innovatsiyalar o‘chog‘i sifatida global sahnaga olib chiqdi. Tavakkal qilishni, hamkorlikni va moliyalashtirishga kirishni rag‘batlantiradigan dinamik ekotizim bilan Isroil turli sohalarda muvaffaqiyatli startaplarni dunyoga keltirmoqda. Bu startaplar tezda jahon miqyosida tanilib, venchur kapitalistlar va transmilliy korporatsiyalarning investitsiyalarni jalb qilmoqda va Isroil iqtisodiyotini oldinga siljitmoqda.

Sir emas, Isroil o‘zining geosiyosiy holati tufayli ko‘plab kibertahdidlarga duch keladi va shunga qarshi choralarni tez va samarali qo‘llay olayotgani e’tiborli. Mamlakat hukumati, ilmiy doiralari va xususiy sektori ilg‘or texnologiyalar va kibermudofaa bo‘yicha tajribani rivojlantirish uchun mablag‘ni ayamaydi. Buning natijasida global miqyosda eng zamonaviy echimlar va xizmatlarni taklif qiluvchi ko‘plab kiberxavfsizlik kompaniyalari tashkil topdi. Isroilning kiberxavfsizlik startaplari o‘zlarining innovatsiyalari, faol yondashuvlari va rivojlanayotgan tahdidlardan oldinda turish qobiliyati bilan e’tirof etilgan.

Isroil yuqori texnologiyali va startap ekotizimlari tufayli “Startaplar mamlakati” sifatida nom qozongan. Jahon miqyosida aholi jon boshiga startaplar eng ko‘p mamlakat — Isroil. Bu yerda ko‘plab texnologik markazlar, inkubatorlar va akseleratorlar joylashgan bo‘lib, ular tashabbuskor tadbirkorlarni o‘z loyihalarini boshlashlari uchun zarur resurslar, murabbiylik va mablag‘lar bilan ta’minlaydi. Isroilning yuqori texnologiyali sanoati turli sohalarni, jumladan, dasturiy ta’minot ishlab chiqish, kiberxavfsizlik, fintex, agrotex, sun’iy intellekt va boshqalarni qamrab olgan.

Isroil yutuqlari raqamlarda

Kiberxavfsizlik:

• Isroilda 500 dan ortiq faol kiberxavfsizlik kompaniyalari mavjud.
• Mamlakatda aholi jon boshiga kiberxavfsizlik bo‘yicha startaplar soni eng yuqori.
• Isroilning kiberxavfsizlik startaplari 2020-yilda rekord darajadagi 3,9 milliard dollar sarmoya jalb qildi.

Biotexnologiyalar:

• Isroilda bu yo‘nalishda 1600 dan ortiq, jumladan, biotexnologiya va farmatsevtika kompaniyalari faoliyat yuritadi.
• Ushbu davlatning biotexnologiyalar sektori 2020-yilda mamlakat yalpi ichki mahsulotiga taxminan 2,1 milliard dollar hissa qo‘shdi.
• Mamlakat biotexnologik startaplari 2020-yilda 1,5 milliard dollardan ortiq sarmoya to‘pladi.

Yuqori texnologiyalar:

• Dunyoda aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan startaplar soni bo‘yicha birinchi o‘rinda turadi, faol startaplar soni — 9 000 dan ortiq.
• Yuqori texnologiyali sektor mamlakat sanoat eksportining taxminan 50 foizini tashkil qiladi.
• Isroil venchur kapital investitsiyalari bo‘yicha dunyoda ikkinchi o‘rinda turadi, 2020 yilda 5 milliard dollardan ortiq sarmoya kiritildi.

Startaplar:

• Tel-Aviv shahri dunyodagi yetakchi startap ekotizimlaridan biri sifatida qayd etilgan.
• 2020-yilda Isroil startaplariga rekord darajadagi 10 milliard dollar sarmoya kiritildi.

Yuqoridagi raqamlar Isroilning kiberxavfsizlik, biotexnologiyalar, yuqori texnologiyalar va startaplar sohasidagi gullab-yashnayotgan ekotizimini aks ettiradi va mamlakatning ushbu sohalardagi yetakchiligini namoyish etadi.

Isroil tajribasi O‘zbekiston uchun nima beradi?

Kiberxavfsizlik:

Foydasi:

Kibertahdidlardan himoya: Kiberxavfsizlik bo‘yicha mustahkam chora-tadbirlarni amalga oshirish O‘zbekiston tarmoqlari, tizimlari va muhim infratuzilmasini kiberhujumlardan himoya qilishga yordam beradi, ruxsatsiz kirish va ma’lumotlar buzilishi xavfini kamaytiradi.

Maxfiy ma’lumotlarni himoya qilish: samarali kiberxavfsizlik amaliyoti fuqarolar, biznes va xalqaro hamkorlarning ishonchi va ishonchini saqlab, shaxsiy, davlat va korporativ ma’lumotlarning himoyasini ta’minlashi mumkin.

Iqtisodiy o‘sish: Kiberxavfsizlikni rag‘batlantirish orqali O‘zbekiston biznes va investorlar uchun xavfsiz muhit yaratishi mumkin. Bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar, ish o‘rinlari yaratilishi va raqamli iqtisodiyotning o‘sishiga olib kelishi mumkin.

Milliy xavfsizlik: Kiberxavfsizlik imkoniyatlarini kuchaytirish O‘zbekiston milliy xavfsizligini oshirish, raqamli aktivlarini himoya qilish va muhim infratuzilma, hukumat tizimlari va milliy mudofaa uchun xavf tug‘dirishi mumkin bo‘lgan kibertahdidlarga qarshi turishi mumkin.

Zararlari:

Kiberjinoyat: Hech bir tizim kibertahdidlardan to‘liq immunitetga ega emas va O‘zbekiston kiberxavfsizlik choralarini kuchaytirar ekan, kiberjinoyatchilar moslashishlari va zaifliklardan foydalanishning yangi usullarini topishlari mumkin, bu esa moliyaviy yo‘qotishlarga, shaxsiy ma’lumotlar o‘g‘irlanishiga va shaxsiy hayotning buzilishiga olib kelishi mumkin.

Texnologik to‘siqlar: Kiberxavfsizlik bo‘yicha mustahkam chora-tadbirlarni amalga oshirish va qo‘llab-quvvatlash ilg‘or texnologiyalar, o‘qitilgan xodimlar va doimiy investitsiyalarni talab qiladi. Bu O‘zbekiston kabi rivojlanayotgan mamlakatlar uchun resurslar va salohiyatni oshirish borasida qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkin.

Maxfiylik bilan bog‘liq muammolar: Kibertahdidlarga qarshi samarali kurashish uchun kiberxavfsizlik choralari ko‘pincha ma’lumotlar monitoringi va kuzatuvining ma’lum darajasini talab qiladi. Fuqarolarning shaxsiy hayoti bilan xavfsizlik ehtiyojlarini muvozanatlash qiyin bo‘lishi mumkin va to‘plangan ma’lumotlarni suiiste’mol qilish yoki suiiste’mol qilish xavfi mavjud.

Biotexnologiyalar:

Foydasi:

Sog‘liqni saqlash sohasidagi yutuqlar: Biotexnologiya O‘zbekiston sog‘liqni saqlash sohasiga foyda keltiruvchi yangi va takomillashtirilgan dori vositalari, vaksinalar va terapevtik davolash usullarini ishlab chiqishga hissa qo‘shishi mumkin. Bu kasallikning oldini olish, tashxis qo‘yish va davolash usullarini yaxshilashda yordam beradi.

Qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat xavfsizligi: Biotexnologiya ekinlar hosildorligini, zararkunandalar va kasalliklarga chidamliligini va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining ozuqaviy tarkibini oshirishga yordam beradi. Bu O‘zbekistonda oziq-ovqat ishlab chiqarishni ko‘paytirish va oziq-ovqat xavfsizligini yaxshilashda yordam berishi mumkin.

Ekologik barqarorlik: Biotexnologiya atrof-muhitning ifloslanishini nazorat qilish, chiqindilarni boshqarish va qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarish kabi ekologik muammolarni hal qilish uchun innovatsion echimlarni taqdim etishi mumkin. U O‘zbekistonga barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishda yordam berishi mumkin.

Iqtisodiy o‘sish va ish o‘rinlarini yaratish: Biotexnologiya sektorini rivojlantirish O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishi, investitsiyalarni jalb qilishi va yuqori malakali ish o‘rinlarini yaratishi mumkin.

Zararlari:

Axloqiy jihatlar: Biotexnologiya, ayniqsa, genetik muhandislik va klonlash kabi sohalarda axloqiy savollarni tug‘diradi. Ijtimoiy va madaniy qadriyatlarni saqlab, biotexnologiyadan mas’uliyatli va axloqiy foydalanishni ta’minlash uchun ko‘rsatmalar va qoidalar zarur.

Bioxavfsizlik xavflari: Biotexnologiyani qo‘llash potensial xavfli yoki yuqumli agentlar bilan ishlashni o‘z ichiga olishi mumkin. Xavfli organizmlarning tasodifiy tarqalishi yoki tarqalishini yumshatish uchun qat’iy bioxavfsizlik protokollariga rioya qilish kerak.

Chet el texnologiyalariga qaramlik: raqobatbardosh biotexnologiya sanoatini qurish xalqaro hamkorlar bilan hamkorlikni va ilg‘or texnologiyalardan foydalanishni talab qilishi mumkin. Bu esa mamlakat suvereniteti va o‘zini o‘zi ta’minlashga potensial ta’sir ko‘rsatadigan tashqi manbalarga qaramlikka olib kelishi mumkin.

Yuqori texnologiyalar va startaplar:

Foydasi:

Innovatsiyalar va raqobatbardoshlik: Yuqori texnologiyalar va startaplarni rag‘batlantirish innovatsiyalar madaniyatini oshirishi, O‘zbekistonning iqtisodiy o‘sishi va jahon bozoridagi raqobatbardoshligini oshirishi mumkin.

Ish o‘rinlari yaratish va tadbirkorlik: Yuqori texnologiyali startaplar, ayniqsa, yoshlar uchun ko‘plab ish o‘rinlarini yaratish salohiyatiga ega.

Xulosa

Isroil kiberxavfsizlik, biotexnologiyalar, yuqori texnologiyalar va startaplarni o‘z ichiga olgan bir qancha ilg‘or sohalarda jahon yetakchilari qatoriga chiqdi. Mamlakatning bu yutuqlarini texnologik jihatdan qulay ishchi kuchi, kuchli akademik institutlar, davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash va innovatsiyalar madaniyati kabi turli omillar bilan bog‘lash mumkin.

Kiberxavfsizlik nuqtai nazaridan, Isroil kibersuper kuch va kiberxavfsizlik startaplari uchun markaz sifatida shuhrat qozondi. Kiberxavfsizlik bo‘yicha malakali mutaxassislarning yuqori konsentratsiyasi bilan mamlakat kibertahdidlarga qarshi kurashish uchun ilg‘or texnologiyalar va tajribalarni ishlab chiqdi. Isroilning kiberxavfsizlik firmalari global kiberxavfsizlik ekotizimiga salmoqli hissa qo‘shib, hukumatlar, tashkilotlar va bizneslarga yechimlar va xizmatlarni taqdim etadi.

Biotexnologiya jabhasida Isroil innovatsion tibbiyot va farmatsevtika yechimlarini ishlab chiqishda ajoyib yutuqlarga erishdi. Mamlakatning rivojlanayotgan biotexnologiya sanoati genomika, shaxsiylashtirilgan tibbiyot, dori-darmonlarni kashf qilish va tibbiy asboblar kabi sohalarga e’tibor qaratadi. Isroilning ko‘plab biotexnologik kompaniyalari butun dunyo bo‘ylab sog‘liqni saqlash sohasida inqilob qilishni va bemorlarning natijalarini yaxshilashni maqsad qilib qo‘ygan ilg‘or tadqiqot va ishlanmalarda etakchilik qilishda davom etmoqda.

Isroilning yuqori texnologiyali sektori eksponensial o‘sishni namoyon etmoqda, katta investitsiyalarni jalb qilib, startaplar va texnologik yutuqlar uchun oziqlantiruvchi ekotizim rivojlandi. Kuchli tadbirkorlik ruhi va qo‘llab-quvvatlovchi infratuzilma bilan ta’minlangan mamlakatning jonli startap ekotizimi ko‘pincha transmilliy korporatsiyalar tomonidan sotib olinadi va global miqyosda nufuzli kompaniyalarni yaratadi.

Isroilning kiberxavfsizlik, biotexnologiya, yuqori texnologiyalar va startaplar kabi sohalardagi kuchi uning innovatsion texnologiyalarga moslashish va ulardan foydalanish qobiliyatini namoyish etadi. Bu tarmoqlar nafaqat mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirdi, balki dolzarb global muammolarni hal qilishga hissa qo‘shdi va Isroilni texnologiya va innovatsiyalar sohasida muhim global o‘yinchiga aylantirdi.

Feruza Astanova,
“Axborot texnologiyalari va axborot
resurslarini rivojlantirish markazi” DUK
mas’ul xodimi