Globalizatsiya asri deb nomlangan  XXI asrda reklama va mashhurlikka intilish kuchayib bormoqda. Bundan ishlab chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchi tijorat tashkilotlari unumli foydalanishni maqsad qilgan. Sababi, o‘z mahsulotini tezroq va ko‘proq sotish orqali ma’lum foydaga ega bo‘lishdir. Zamonaviy iqtisodiyotda mahsulot va xizmatlarni sotishda turli marketing uslublaridan foydalaniladi. Shu uslublardan biri bu — neyromarketing.

Neyromarketing bu xaridorlarning ongsiz reaksiyalarini o‘rganish usullari to‘plamidir. Marketologlar va nevrologlar birgalikda iste’molchilar orasida mahsulotlarga qiziqishni kuchaytiradilar va iste’molchini turli xil usullar, yoqimli tuyg‘ular bilan birlashtiradilar, bu esa ongsiz ravishda sotib olishga undaydi. Oddiy qilib aytganda neyromarketing bu iste’molchining ongiga ta’sir o‘tkazish orqali qandaydir mahsulot yoki xizmatni harid qilishga undash hisoblanadi. Neyromarketingning asosiy maqsadi xaridorlarning yashirin afzalliklarini aniqlash va bu bilimlardan yanada samarali reklama kompaniyalarini yaratish uchun foydalanishdir.

Nega aynan neyromarketing?

Zamonaviy iste’molchilar cheksiz ma’lumot oqimiga duch kelishmoqda. Reklama hayotning barcha sohalarini qamrab oldi va raqobatchilardan ajralib turish tobora qiyinlashmoqda. Neyromarketing nafaqat e’tiborni jalb qilishga, balki tinglovchilar bilan chuqur hissiy aloqani o‘rnatishga yordam beradi. Marketolog mutaxassislar olib borgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, sotib olish to‘g‘risida qarorlar ko‘pincha ongsiz ravishda qabul qilinadi va bu jarayonda hissiyotlar muhim rol o‘ynaydi. Iste’molchilar ma’lumotni neyrobiologik darajada qanday qabul qilishlarini tushunish, jozibali kontent yaratishga imkon yaratadi. Eng yorqin misollardan biri – turli xil qadoqlash variantlariga reaksiyalarni tahlil qilish uchun “neuroimaging”dan, ya’ni tasvirlardan foydalanish. Bunday tadqiqotlar natijasida dizaynni o‘zgartirish orqali savdo darajasini oshirish mumkin.

Paydo bo‘lish va rivojlanish tarixi

Neyromarketing atamasining paydo bo‘lishi professor Eyl Smidts nomi bilan bog‘liq bo‘lib, u 2002-yilda iste’molchilarning xatti-harakatlarini tahlil qilish uchun nevrologiya usullaridan foydalanishni taklif qilgan. Ushandan beri neyromarketing faol rivojlana boshladi va uning usullari ko‘plab yirik kompaniyalar tomonidan qo‘llanila boshlandi.

Dastlabki o‘rganishlar (2004-2010-yillar) 2004-yilda neyromarketing Yangi Zelandiyada o‘tkazilgan tadqiqot tufayli keng jamoatchilik e’tiborini tortdi, bu miya reklamaga kutilganidek javob bermasligini aniqladi. Olimlar hissiy reaksiyalar mantiqiy fikrlashdan ko‘ra muhimroq rol o‘ynashini aniqladilar. Ushbu davrda nevrologlar va marketologlar o‘rtasida faol hamkorlik boshlandi, bu esa chuqurroq tadqiqotlar olib borishga imkon berdi.

Chuqurroq tadqiqotlarni (2011-2015) 2011-yildan beri o‘z strategiyalarini optimallashtirish uchun neyromarketingdan foydalanadigan kompaniyalar soni ortib bormoqda. Brendlarga o‘z xizmatlarini taklif qiladigan Neuro-Insight va Brainsights kabi ixtisoslashgan agentliklar paydo bo‘lmoqda. Shu vaqt ichida neyromarketing reklama kompaniyalarini, mahsulotlarni qadoqlashni va hatto veb-saytlardagi foydalanuvchi tajribasini tahlil qilish uchun ishlatila boshlandi.

Yangi texnologiyalar bilan integratsiya davri (2016-2020) Sun’iy intellekt va katta ma’lumotlarni tahlil qilish kabi texnologiyalarning rivojlanishi bilan neyromarketing yangi imkoniyatlarga ega bo‘ldi. Ko‘zni kuzatish va videokameralar orqali his-tuyg‘ularni tahlil qilish kabi arzon monitoring usullarining paydo bo‘lishi neyromarketing tadqiqotlarini kengroq kompaniyalar uchun ochiq qildi. Brendlar ushbu vositalardan marketing kompaniyalarining turli elementlarini sinab ko‘rish va ularning samaradorligini oshirish uchun foydalanishni boshladilar.

So‘ngi jarayonlar (2021-yildan hozirgi kungacha) neyromarketingning zamonaviy evolyusiyasi, shuningdek, uning axloqiy jihatlari haqida munozaralar bilan birga keladi. Iste’molchilarning xatti-harakatlarini tahlil qilishda qanchalik uzoqqa borish mumkinligi haqidagi savollar tobora dolzarb bo‘lib bormoqda. Kompaniyalar neyromarketingdan foydalanishda shaffoflik va axloqiy yondashuv muhimligini anglay boshladilar. Kelajakda standartlar va axloqiy me’yorlarni ishlab chiqish ushbu sohani rivojlantirishning muhim qismiga aylanishi kutilmoqda.

Neyromarketingning kamchiliklari

Uning afzalliklariga qaramay, neyromarketing ham tanqidlarga duch kelmoqda. Asosiy muammolardan biri iste’molchilarning ongiga ta’sir qilish usullaridan foydalanishdir. Ba’zi ekspertlarning ta’kidlashicha, xaridorlarning xatti-harakatlarini manipulyasiya qilish iste’molchilarni fikrini suiste’mol qilish, bu esa iste’molchilar huquqlarini buzilishiga va bu orqali javobgarlikka olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, neyromarketing tadqiqotlari natijalari inson xatti-harakatlarining murakkabligi va qaror qabul qilishda ko‘plab omillarning ta’siri tufayli yetarlicha ishonchli bo‘lmasligi mumkin, degan fikr mavjud. Bu ba’zi usullarning samaradorligi va ularning biznes uchun amaliy ahamiyatini shubha ostiga qo‘yadi. Xorijiy mamlakat olimlari miya faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlardan foydalanish shaxsiy hayotga tajovuz sifatida qabul qilinishi mumkin, deya ta’kidlamoqdalar. Shuni esda tutish kerakki, neyromarketingning maqsadi iste’molchini manipulyasiya qilish emas, balki uning ehtiyojlarini qondiradigan mahsulot yoki xizmatni yaratishdir. Bunday texnologiyalardan foydalanishda halollik va shaffoflik brend va mijoz o‘rtasidagi ishonch munosabatlarini shakllantirish uchun asos bo‘lishi kerak.

Neyromarketingning kelajagi

Texnologiyaning rivojlanishi bilan neyromarketing rivojlanishda davom etmoqda. Kelgusi yillarda sun’iy intellekt va katta ma’lumotlar tahlilining integratsiyasi kutilmoqda, bu esa iste’molchilarning afzalliklarini yanada aniqroq bashorat qilish imkonini beradi. O‘z mijozlarining psixologiyasini tushunishga, sarmoya kiritishga, shuningdek tayyor brendlar nafaqat raqobatbardoshligini oshirishi, balki marketingga yanada insoniy va axloqiy yondashuvni yaratishi mumkin.

Xulosa qilib aytganda, neyromarketing shunchaki shov-shuvli so‘z emas, balki iste’molchilarning istaklari va ehtiyojlarini chuqurroq tushunishga yordam beradigan muhim vositadir. Tez o‘zgaruvchan bozor sharoitida bu biznesni muvaffaqiyatli rivojlantirish va mijozlar bilan uzoq muddatli munosabatlarni shakllantirish uchun zarur bo‘ladi. Har qanday fan singari, u ham mas’uliyatli yondashuvni talab qiladi, ammo uning sifatli va insonga yo‘naltirilgan marketingni yaratish imkoniyatlarini ortiqcha baholab bo‘lmaydi.

                                                                     Xurshid ABDULLAYEV

                                          Toshkent davlat yuridik univeristeti

                    “Davlat boshqaruvi” kafedrasi mudiri o‘rinbosari,

                     Iqtisodiyot fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD)