Вақт-бу ўлчов. Ҳеч ўйлаб кўрганмисиз, биз яшаб турган оламда нечта ўлчов борлиги ҳақида?

Кўпчилигимиз одатда фақат 3 та ўлчов бор деб ўйлаймиз (узунлик, баландлик ва чуқурлик), лекин коинотда камида 10 ўлчов мавжуд.

Келинг, уларнинг баъзиларини батафсилроқ кўриб чиқамиз.

Қуйида барчамиз билишимиз керак бўлган, ҳамда тушуниш ва тасаввур қилиш мумкин бўлган асосий ўлчовлар ҳақида гаплашамиз.

Биринчи ўлчам узунлик ёки Х ўқи - бошқа ҳеч қандай хусусиятга эга бўлмаган тўғри чизиқ.

Иккинчи ўлчов: Баландлик ёки Y ўқи икки ўлчовли объектни яратиш учун узунликка қўшилиши мумкин бўлган чизиқ. Масалан, бир вароқ қоғоз олиб, унга учбурчак ёки квадрат чизсангиз, бу икки ўлчамли объект бўлади.

Учинчи ўлчов: чуқурлик. Куб, пирамида ёки шар каби ҳажмга ега бўлган объектларни яратиш учун олдинги икки ўлчамга чуқурлик ёки Z ўқи қўшилиши орқали биз уч ўлчовли объектга эга бўламиз. Бу инсон томонидан тўғридан-тўғри жисмоний идрок қилиш мумкин бўлган ўлчамларнинг охиргисидир. Ушбу учинчи ўлчовдан ташқари барча ўлчовлар назарийдир.

Тўртинчи ўлчов — бу уч ўлчамли объект эгаллаган вақтдаги позицияси.

Тўртинчи ўлчов тушунарли бўлиши учун оддий мисол кўриб чиқамиз.

Вақт тўртинчи ўлчов эканлигини қандай англашимиз мумкин?

Тасаввур қилайлик, икки дўст Эшмат ва Тошмат қаҳва ичиш учун учрашишга келишиб олдилар. Эшмат Тошматга деди: "Уйингиздан тўғри 5 км. юринг (х-координата). Сўнгра чапга бурилинг ва 2 км (y-координата) йўлда давом етинг. У ерда сиз қаҳвахонaга дуч келасиз. Учинчи қаватга кўтарилинг. Қаҳвахона учинчи қавати (z-координата). Мен ўша йерда бўламан." Тошмат худди Эшмат айтган йўл бўйича қаҳвахонага борди, лекин у ерда Эшматни топа олмади.

Нега?

Чунки Эшмат у ерда бўлиш вақтини тилга олмаган эди. У қаҳвахонада қачон бўлишини аниқ белгилаши керак, акс ҳолда улар учраша олмайди. Aгар Эшмат жума куни ёки бошқа аниқ бирор вақтда қаҳвахонада бўлишини айтганида эди, Тошмат у билан учраша олган бўларди. Шундай қилиб, ушбу мисол ёрдамида вақт координата вазифасини бажаришини тушуниб олиш мумкин. Вақт х, y ва z координаталари билан бирга тўртинчи кординатанинг ўрнини белгилайди. Шундай қилиб, вақт нима эканини ҳамда нега координата деб аталишини тушуна олдингиз, деган умиддаман.

Юқорида кўриб чиққанимиз 4 ўлчовдан ташқари бизнинг оламда яна камида 6 назарий ўлчов мавжуд. Лекин бу қолган 6 ўлчовни тасаввур қилиш бироз қийинроқ. Охирги назарий ўлчов яъни 10-ўлчовда "ҳамма нарса мумкин" тамойили ишлайди, бу дегани инсон тасаввур қила олган барча нарсалар содир бўлиши мумкин демакдир. 10-ўлчовда масофа, вақт ва масса каби тушунчалар ўз аҳамиятини йўқотади ҳамда барчаси нисбийликка айланади. Ушбу ўлчовлар ҳақидаги фан бугунги кунга қадар энг баҳсли мавзулардан саналади. Масалан Бозоник стринг назарияси 26 ўлчов мавжуд деса, М назарияси ўлчовлар 10 тадан иборат дейди. Кўпчилик олимларнинг фикрига кўра эса ўлчовлар чексиздир ва шу билан бирга бизга номаълум оламларда бошқача ўлчовлар амал қилиши мумкинлигини таъкидлашади Менимча ҳам охирги назария анча ҳақиқатга яқин кўринади. Хулоса ўрнида айтишимиз мумкинки, биз яшаб турган олам сир-синоатлари ақл бовар қилмас даражада кенг ва кўпдир.

Асадулла Ашуров,

PhD