Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев Рақамли технологиялар вазирлигига ташрифи давомида Самарқанд вилоятининг Нуробод туманида ташкил этилган IT-қишлоқ фаолияти билан танишди. Бу ўқув мажмуасидан кўзланган мақсад мактабнинг 1–9-синф ўқувчиларини ахборот технологиялари йўналишига жалб этиш ва уларга IT-технологиялар бўйича бошланғич кўникмаларни ўргатишдан иборат. Давлатимиз раҳбари шу каби мажмуаларни мамлакатимизнинг барча ҳудудларида ташкил этиш бўйича топшириқ берди.

Қишлоқ хўжалигини ривожлантириш ақлли қишлоқ стратегиясининг асосий таркибий қисми бўлиб, қишлоқ жамоаларининг иқтисодий, ижтимоий ва экологик фаровонлигини яхшилаш учун инновацион ечимлар ва технологиялардан фойдаланишни ўз ичига олади. Эътиборингизга ҳавол этилаётган мақолада қишлоқ хўжалигини ривожлантириш ақлли қишлоқларни ривожлантиришда марказий рол ўйнаган Россия мисоли кўриб чиқилади.

Ушбу мақолада амалий тадқиқотлар асосида Россиянинг қишлоқ жойлари дуч келувчи муаммолар ва имкониятлар таҳлил қилинади ва қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг ақлли қишлоқларни ривожлантиришдаги роли баҳоланади. Шунингдек, биз ақлли қишлоқни ривожлантиришни қўллаб-қувватловчи сиёсат ва институционал асосларни, жумладан, молиядан фойдаланиш, самарали бошқарув тузилмалари ва давлат-хусусий шерикликни кўриб чиқамиз.

Мақолада қишлоқ хўжалигининг ривожланиши Россияда “ақлли қишлоқлар”нинг ривожланиши учун катализатор бўлиши мумкинлигини кўрсатади. Бироқ, бу салоҳиятни рўёбга чиқариш ҳукуматлар, фуқаролик жамияти ва хусусий секторнинг қишлоқ жойларда дуч келаётган муаммоларни бартараф этиш, инновациялар ва тадбиркорлик учун қулай муҳит яратиш бўйича биргаликдаги саъй-ҳаракатларини талаб қилади. Бу қишлоқ хўжалиги, агробизнес ва бошқа иқтисодий тармоқлар ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлаш, кадрлар тайёрлаш ва салоҳиятни оширишга сармоя киритиш, ижтимоий ҳамжиҳатлик ва жамоатчилик иштирокини рағбатлантиришни ўз ичига олади.

Ақлли қишлоқлар қишлоқ жамоаларининг ҳаёти ва турмуш даражасини яхшилаш учун рақамли технологиялар, инновациялар ва ҳамкорликни қўллашдир. Ақлли қишлоқлар барқарор қишлоқ хўжалиги, қайта тикланадиган энергия, яшил мобиллик ва электрон хизматларни бирлаштириб, гуллаб-яшнаган ва боғланган қишлоқ жамоаларини яратади. Қишлоқ хўжалигини ривожлантириш учун ақлли қишлоқларнинг потенциал афзалликлари жуда кўп, жумладан:

1. Қишлоқ хўжалиги маҳсулдорлигини ошириш. Ақлли қишлоқлар фермерларнинг маҳсулдорлиги ва рентабеллигини оширувчи такомиллаштирилган ва барқарор деҳқончилик амалиёти ва технологияларини тақдим этиши мумкин.
2. Яхшиланган алоқа: Рақамли технологиялар ва электрон хизматларнинг ақлли қишлоқларда интеграцияси фермерларга янги бозорларга киришда, харидорларнинг фикр-мулоҳазаларини ҳамда ҳосил нархи, об-ҳаво ва атроф-муҳит шароитлари ҳамда ўғит ва сув каби зарур қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ҳақида муҳим маълумотларни олишда ёрдам беради.
3. Транзакция харажатларини қисқартириш: Ақлли қишлоқлар қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва киришлари учун транзакция харажатларини ва транспорт харажатларини камайтириш орқали фермерларнинг вақт ва пулларини тежаши мумкин.
4. Ижтимоий уйғунликни ошириш: Ақлли қишлоқлар қишлоқ жамоаларининг ижтимоий, маданий ва иқтисодий тузилишини яхшиловчи инновациялар, тадбиркорлик ва ижтимоий ҳамжиҳатликни рағбатлантиради.
5. Соғлом муҳит: Ақлли қишлоқлар барқарор қишлоқ хўжалиги ва қайта тикланадиган энергияни тарғиб қилади, бу эса қишлоқ хўжалигининг атроф-муҳитга таъсирини юмшатиш ва иссиқхона газлари чиқиндиларини камайтиришда ёрдам беради.

Шу сабабли, ақлли қишлоқлар қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини кўпайтириш, барқарорликни ошириш ва қишлоқ жамоаларининг турмуш даражасини яхшилаш учун катта салоҳиятга эга.

Россия дунёдаги энг йирик буғдой экспортчиларидан бири бўлиб, мамлакатнинг қишлоқ хўжалиги сиёсатидаги ўзгаришлар глобал буғдой бозорига сезиларли таъсир кўрсатиши мумкин. Россия ҳукумати мамлакатда қишлоқ хўжалигини қўллаб-қувватлаш учун фермерларга субсидиялар ва инфратузилмага сармоя киритиш каби турли чоралар кўрди. Бироқ, ушбу чора-тадбирларнинг самарадорлиги ва адолатлилиги ҳақида хавотирлар мавжуд. Иқлим ўзгариши, қурғоқчилик ва сув тошқини каби экстремал об-ҳаво ҳодисалари Россия қишлоқ хўжалигига ҳам таъсир кўрсатиб, фермерларнинг ҳосилдорлиги ва рентабеллигига таъсир қилди. Шуниси эътиборга лойиқки, бу умумий фикрлар ва Россиядаги фермерлар учун вазият минтақага ва етиштирилган ўзига хос экинларга қараб фарқ қилиши мумкин.

“Ақлли қишлоқ” тайёргарлиги индексини ишлаб чиқиш ва қўллаш турли қишлоқ ҳудудлари эҳтиёжларини уларнинг рақамли тайёргарлиги нуқтаи назаридан баҳолаш асосларини тавсифловчи ҳужжатдир. Мақолада манфаатдор томонлар истиқболларининг миқдорий ва сифат таҳлили, шунингдек, қишлоқ аҳолисининг рақамли тайёргарлигига таъсир этувчи омиллар чуқурроқ ўрганилган. “Ақлли қишлоқлар тайёрлик индекси” қишлоқ хўжалиги ва қишлоқ жойларида рақамли технологияларни ривожлантиришга йўналтириш ва барқарор ривожланишни қўллаб-қувватлаш учун ушбу технологиялардан фойдаланишни рағбатлантиришга қаратилган.

“Ақлли қишлоқлар” — инновацион технологиялар ва ижтимоий инновациялардан фойдаланиш орқали барқарор ва инклюзив қишлоқ ривожланишини рағбатлантиришга қаратилган янги концепция. Бу ғоя табиий ресурсларни асраш, маҳаллий маданиятларни сақлаш ва ижтимоий ҳамжиҳатликни рағбатлантириш билан бирга сифатли хизматлар ва имкониятлардан фойдаланиш имкониятларини яхшиловчи жамоаларни яратишдан иборат.

Ақлли қишлоқнинг асосий таркибий қисмларидан баъзилари қуйидагилар:

Уланиш: Ақлли қишлоқлар электрон соғлиқни сақлаш, электрон таълим ва электрон ҳукумат каби онлайн хизматлардан фойдаланишни таъминлаш учун ишончли ва юқори тезликдаги интернетга уланишни талаб қилади.

Қайта тикланадиган энергия: Энергия қашшоқлигини камайтириш ва барқарорликни қўллаб-қувватлаш учун ақлли қишлоқлар қуёш, шамол ёки биогаз каби қайта тикланадиган энергия манбаларига таяниши керак.

Барқарор қишлоқ хўжалиги: Ақлли қишлоқлар ҳосилдорликни оширадиган ва иссиқхона газлари чиқиндиларини камайтирадиган экологик тоза деҳқончилик амалиётини тарғиб қилиши мумкин.

Ижтимоий инновациялар: Ақлли қишлоқлар аёллар, ёшлар ва кекса аҳоли каби заиф гуруҳларнинг эҳтиёжларига алоҳида эътибор қаратиб, ижтимоий инклюзия ва тенгликни тарғиб қилувчи жамоавий ҳаракатлар ва жамоатчилик иштирокини рағбатлантириши керак. Россия мисолида, аҳолининг катта қисми қишлоқ жойларда яшайди, улар демографик пасайиш, инфратузилманинг етарли эмаслиги ва хизматлардан фойдаланишнинг чекланганлиги каби турли муаммоларга дуч келишади.

Ақлли қишлоқларни амалга ошириш, айниқса, хизматлардан фойдаланиш имкониятларини яхшилаш ва иқтисодий имкониятларни яратиш нуқтаи назаридан ушбу муаммоларнинг бир қисмини ҳал қилишда ёрдам бериши мумкин. Россияда “ақлли қишлоқлар” ва рақамли қишлоқ хўжалиги лойиҳаларининг бир нечта муваффақиятли мисоллари аллақачон мавжуд бўлиб, улар ушбу концепцияни кенг миқёсда амалга ошириш имкониятларини таклиф қилади.

Россиядаги қишлоқ жойларининг баъзи кучли томонлари орасида қишлоқ ва ўрмон хўжалиги учун имкониятлар яратадиган ўрмонлар, дарёлар ва ҳайдаладиган ерларни ўз ичига олган кўплаб табиий ресурслар мавжуд. Қишлоқлар ҳам маданий меросга бой, авлоддан-авлодга ўтиб келаётган ўзига хос анъана ва урф-одатларга эга.

Бироқ, Россиянинг қишлоқ жойлари ҳам бир қатор муаммоларга дуч келмоқда, жумладан, аҳоли сонининг камайиши, инфратузилманинг етарли эмаслиги ва соғлиқни сақлаш, таълим ва кенг полосали интернетга кириш каби хизматлардан фойдаланишнинг чекланганлиги. Кўпгина ёшлар қишлоқларни тарк этиб, шаҳарларда ёки хорижда яхши иқтисодий истиқбол излашмоқда, бу эса демографик таназзулни янада кучайтирмоқда. Ушбу омиллар қишлоқларда малакали ишчи кучи етишмаслигига ҳам олиб келади, бу эса иқтисодий ривожланиш ва инновацияларга тўсқинлик қилиши мумкин.

Бундан ташқари, Россиянинг қишлоқ жойлари кўпинча ижтимоий тенгсизлик билан ажралиб туради, баъзи жамоалар қашшоқлик, ижтимоий четланиш ва камситишларга дуч келади. Жамоат транспорти ва соғлиқни сақлаш каби асосий хизматлардан фойдаланиш имконияти йўқлиги бу муаммоларни янада кучайтириши мумкин.

Ушбу муаммоларни ҳал қилиш учун қишлоқ жойларда инфратузилма ва хизматларга, жумладан, рақамли уланиш ва таълим дастурларига сармоя киритиш, иқтисодий имкониятлар яратиш учун тадбиркорлик ва инновацияларни рағбатлантириш муҳим бўлади. Шунингдек, маҳаллий маданият ва анъаналарни асраб-авайлаш ва ривожлантириш, қишлоқ жамоаларининг барча аъзоларининг хизматлар ва имкониятлардан тенг фойдаланишини таъминлашга ҳаракат қилиш керак.

Россияда муваффақиятли амалга оширилаётган “ақлли қишлоқ” лойиҳалари ҳам бор. Хусусан:

“Крапивна ақлли қишлоғи” лойиҳаси. Лойиҳа бир қатор ақлли технологияларни, жумладан, энергия тақсимоти учун ақлли тармоқни, қишлоқ хўжалиги жараёнларини кузатиш учун сенсорлар, чиқинди ва сув ресурсларини бошқариш учун рақамли воситаларни жорий қилишни ўз ичига олган. Лойиҳа қишлоқда самарадорликни ошириш, чиқиндиларни камайтириш ва аҳолининг ҳаёт сифатини яхшилашда ёрдам берди.

“Яшил водий” лойиҳаси. Ушбу лойиҳа Москва вилоятида барқарор, ақлли қишлоқни яратишга қаратилган. Лойиҳа қайта тикланадиган энергия манбаларидан, энергияни бошқаришнинг ақлли технологияларидан, қишлоқ хўжалиги жараёнлари ва сув ресурсларини кузатиш учун сенсорлардан фойдаланишни назарда тутади. Лойиҳа, шунингдек, барқарор туризм ва маҳаллий маҳсулотлардан фойдаланишни тарғиб қилади.

“Smart Village Agidel” лойиҳаси. Бу лойиҳа Бошқирдистоннинг Агидел қишлоғида ақлли технологияларни жорий этишни назарда тутади. Лойиҳа қишлоқ хўжалиги жараёнларини кузатиш учун ақлли сенсорлардан фойдаланиш, маҳаллий ресурсларни бошқариш учун рақамли воситаларни ишлаб чиқиш ва энергиядан барқарор фойдаланишни рағбатлантиришни ўз ичига олади.

Ақлли қишлоқлар қишлоқларни гуллаб-яшнаётган, келажак муаммоларига дош беришга тайёр бўлган барқарор жамоаларга айлантириш салоҳиятига эга. Ҳукумат сиёсати ақлли қишлоқларни тарғиб қилиш ва уларни янада чидамли қилишда муҳим рол ўйнайди. Ақлли қишлоқларни ривожлантиришнинг муҳим жиҳатларидан бири бу инфратузилмани, технологияни ва кадрларни ривожлантиришдир.

Ҳукумат сиёсати ушбу саъй-ҳаракатларни молиялаштириш ва қўллаб-қувватлашни таъминлаши мумкин, бу эса ақлли қишлоқларни телетиббиёт хизматлари ва бошқа инновацион ечимлар каби технологияларни жорий қилиш учун зарур воситалар билан таъминлашда ёрдам беради. Ақлли қишлоқларни ривожлантиришда давлат сиёсатининг яна бир муҳим роли барқарор ривожланишга устувор аҳамият беришдир. Бу иссиқхона газлари чиқиндилари ва бошқа атроф-муҳитга таъсирларни камайтириш, ижтимоий ва иқтисодий ривожланишни адолатли ва инклюзив тарзда рағбатлантиришни ўз ичига олади. Барқарорликка устувор аҳамият берадиган сиёсатни ишлаб чиқиш орқали ҳукуматлар ақлли қишлоқларнинг экологик жиҳатдан масъулиятли ва ижтимоий адолатли ўсиши ва ривожланишини таъминлашда ёрдам бериши мумкин.

Шундай қилиб, давлат сиёсати ақлли қишлоқларни ривожлантириш ва уларни янада чидамли қилиш учун жуда муҳимдир. Инфратузилма, технология ва одамларга сармоя киритиш ҳамда барқарор ривожланишга устувор аҳамият бериш орқали ҳукуматлар қишлоқ жойларнинг келажак муаммоларига тайёр бўлишини ва тез ўзгарувчан дунёда гуллаб-яшнашида ёрдам бериши мумкин.

Шуни таъкидлаш керакки, Россия ҳукумати қишлоқ жойларини модернизация қилиш ва технологик ривожлантиришда кўмаклашишда фаол иштирок этмоқда. Сўнгги йилларда инфратузилмани яхшилаш, барқарор ривожланишга кўмаклашиш ва тадбиркорлик субъектларини қишлоқ жойларига сармоя киритишга рағбатлантириш бўйича бир қанча ташаббуслар амалга оширилди. Ушбу соҳадаги энг эътиборли ташаббуслардан бири 2014 йилда Россияда қишлоқ жойларининг ўсиши ва ривожланишига кўмаклашиш мақсадида бошланган “Қишлоқни ривожлантириш” дастуридир.

Дастур қишлоқ жойларда инфратузилмани яхшилаш, инновацияларни рағбатлантириш ва тадбиркорликни рағбатлантиришга қаратилган бир қанча ташаббусларни ўз ичига олади. Бундан ташқари, Россия ҳукумати рақамли қишлоқ хўжалиги ва телемедицина каби инновацион технологик ечимлар орқали ақлли қишлоқларни ривожлантиришни қўллаб-қувватламоқда. Шунингдек, у Россиядаги ҳар бир киши технология ва рақамлаштириш соҳасидаги ютуқлардан фойдаланиши учун шаҳар ва қишлоқ жойлари ўртасидаги рақамли тафовутни камайтиришга қаратилган сиёсатни амалга оширади.

Хусусий сектор ақлли қишлоқлар ўсишининг муҳим йўлларидан бири ҳисобланади, чунки у зарур инфратузилма ва хизматларни ривожлантиришга кўмаклашиш учун сармоя ва тажрибани тақдим этиши мумкин. Бироқ, ақлли қишлоқни ривожлантиришда хусусий сектор иштироки билан боғлиқ имкониятлар ва муаммолар мавжуд. Имкониятлардан баъзилари хусусий секторда, хусусан, телекоммуникация ва бизнесни ривожлантириш каби соҳаларда янги иш ўринларини яратиш ва бу иш ўринларининг маҳаллий иқтисодиётни қўллаб-қувватлаш имкониятларини ўз ичига олади.

Бундан ташқари, хусусий секторнинг иштироки ақлли қишлоқларда ҳаёт сифатини яхшилаш ва барқарор ривожланишни қўллаб-қувватлаш учун янги технологиялар ва инновацион ечимларни олиб келади. “Ақлли қишлоқлар”ни ривожлантиришда хусусий секторнинг иштироки билан боғлиқ муаммолар ҳам мавжуд. Асосий хавотирлардан бири шуки, хусусий секторнинг иштироки фойданинг жамият эҳтиёжларидан устун бўлишига олиб келиши, бу эса ижтимоий ва экологик мувозанатни издан чиқариши мумкин.

Шу билан бирга, ижтимоий хизматлар ва инфратузилмани ривожлантириш каби фойдали ҳисобланмайдиган ақлли қишлоқни ривожлантиришнинг айрим соҳаларига инвестициялар етишмаслиги мумкин. Умуман олганда, ақлли қишлоқни ривожлантиришда хусусий секторнинг иштироки сезиларли фойда келтиради, аммо барқарор ривожланишни қўллаб-қувватлаш ва жамият эҳтиёжларини қондириш учун уни эҳтиёткорлик билан бошқариш керак.

Ақлли қишлоқлар алоқа ва ахборот технологияларидан фойдаланиш самарадорлигини оширади, масалан, фермерлар реал вақтда об-ҳаво ва тупроқ шароити ва ҳосилдорликни яхшироқ кузата оладилар. Бундан ташқари, ақлли қишлоқлар дронлар, сенсорлар ва маълумотлар таҳлили каби аниқ қишлоқ хўжалиги техникаси ва технологияларидан фойдаланишни осонлаштиради, бу эса экинларнинг ўсишини оптималлаштириш ва чиқиндиларни камайтириш имконини беради. Нарсалар интернети (IoT — Internet of Things) қурилмалари воситасида фермерлар чиқиндилар ва атроф-муҳитга етказилажак зарарни минималлаштириш учун илғор таҳлиллардан фойдаланишлари, ишлаб чиқариш харажатларини камайтиришлари ва ўз хўжаликларининг унумдорлигини оширишлари мумкин.

Қишлоқ жамоалари ақлли ечимларни самарали амалга ошириши учун уларга кўникма ва билим керак. Бунга мақсадли ўқув дастурлари, менторлик ва билим тармоқлари ва бошқалар орқали эришилади.

Ақлли қишлоқ ташаббуслари Испания, Италия ва Ҳиндистон каби мамлакатларда ҳам бошлаб юборилган. Қайси мамлакат бўлишидан қатъи назар, бу ташаббусларнинг муваффақияти қатор омиллар, жумладан, молиялаштириш имкониятлари, самарали бошқарув тузилмалари ва кучли давлат-хусусий шерикликка боғлиқ.

Хулоса қилинадиган бўлса, бутун дунё бўйлаб ақлли қишлоқ сиёсатининг келажаги истиқболли, аммо бу қишлоқ жамоалари ривожланиши учун қулай муҳит яратиш учун ҳукуматлар, фуқаролик жамияти ва хусусий секторнинг биргаликдаги саъй-ҳаракатларини талаб қилади. Биргаликда ишлаш ва билим ва тажриба алмашиш орқали биз бутун дунё бўйлаб қишлоқ ҳудудлари салоҳиятини очиб, барқарор ва инклюзив ўсишга эришишимиз мумкин.

Шоҳруҳ Раҳмат,
“Ахборот технологиялар ва ахборот ресурсларини
ривожлантириш маркази” ДУК
Лойиҳалар бажарилишини назорат ва таҳлил қилиш
бўлими бошлиғи