Глобализация асри деб номланган  XXI асрда реклама ва машҳурликка интилиш кучайиб бормоқда. Бундан ишлаб чиқарувчи ва хизмат кўрсатувчи тижорат ташкилотлари унумли фойдаланишни мақсад қилган. Сабаби, ўз маҳсулотини тезроқ ва кўпроқ сотиш орқали маълум фойдага эга бўлишдир. Замонавий иқтисодиётда маҳсулот ва хизматларни сотишда турли маркетинг услубларидан фойдаланилади. Шу услублардан бири бу — нейромаркетинг.

Нейромаркетинг бу харидорларнинг онгсиз реакцияларини ўрганиш усуллари тўпламидир. Маркетологлар ва неврологлар биргаликда истеъмолчилар орасида маҳсулотларга қизиқишни кучайтирадилар ва истеъмолчини турли хил усуллар, ёқимли туйғулар билан бирлаштирадилар, бу эса онгсиз равишда сотиб олишга ундайди. Оддий қилиб айтганда нейромаркетинг бу истеъмолчининг онгига таъсир ўтказиш орқали қандайдир маҳсулот ёки хизматни ҳарид қилишга ундаш ҳисобланади. Нейромаркетингнинг асосий мақсади харидорларнинг яширин афзалликларини аниқлаш ва бу билимлардан янада самарали реклама компанияларини яратиш учун фойдаланишдир.

Нега айнан нейромаркетинг?

Замонавий истеъмолчилар чексиз маълумот оқимига дуч келишмоқда. Реклама ҳаётнинг барча соҳаларини қамраб олди ва рақобатчилардан ажралиб туриш тобора қийинлашмоқда. Нейромаркетинг нафақат эътиборни жалб қилишга, балки тингловчилар билан чуқур ҳиссий алоқани ўрнатишга ёрдам беради. Маркетолог мутахассислар олиб борган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, сотиб олиш тўғрисида қарорлар кўпинча онгсиз равишда қабул қилинади ва бу жараёнда ҳиссиётлар муҳим рол ўйнайди. Истеъмолчилар маълумотни нейробиологик даражада қандай қабул қилишларини тушуниш, жозибали контент яратишга имкон яратади. Энг ёрқин мисоллардан бири – турли хил қадоқлаш вариантларига реакцияларни таҳлил қилиш учун “neuroimaging”дан, яъни тасвирлардан фойдаланиш. Бундай тадқиқотлар натижасида дизайнни ўзгартириш орқали савдо даражасини ошириш мумкин.

Пайдо бўлиш ва ривожланиш тарихи

Нейромаркетинг атамасининг пайдо бўлиши профессор Эйл Смидтс номи билан боғлиқ бўлиб, у 2002 йилда истеъмолчиларнинг хатти-ҳаракатларини таҳлил қилиш учун неврология усулларидан фойдаланишни таклиф қилган. Ушандан бери нейромаркетинг фаол ривожлана бошлади ва унинг усуллари кўплаб йирик компаниялар томонидан қўлланила бошланди.

Дастлабки ўрганишлар (2004-2010 йиллар) 2004 йилда нейромаркетинг Янги Зеландияда ўтказилган тадқиқот туфайли кенг жамоатчилик эътиборини тортди, бу мия рекламага кутилганидек жавоб бермаслигини аниқлади. Олимлар ҳиссий реакциялар мантиқий фикрлашдан кўра муҳимроқ рол ўйнашини аниқладилар. Ушбу даврда неврологлар ва маркетологлар ўртасида фаол ҳамкорлик бошланди, бу эса чуқурроқ тадқиқотлар олиб боришга имкон берди.

Чуқурроқ тадқиқотларни (2011-2015) 2011 йилдан бери ўз стратегияларини оптималлаштириш учун нейромаркетингдан фойдаланадиган компаниялар сони ортиб бормоқда. Брендларга ўз хизматларини таклиф қиладиган Neuro-Insight вa Brainsights каби ихтисослашган агентликлар пайдо бўлмоқда. Шу вақт ичида нейромаркетинг реклама компанияларини, маҳсулотларни қадоқлашни ва ҳатто веб-сайтлардаги фойдаланувчи тажрибасини таҳлил қилиш учун ишлатила бошланди.

Янги технологиялар билан интеграция даври (2016-2020) Сунъий интеллект ва катта маълумотларни таҳлил қилиш каби технологияларнинг ривожланиши билан нейромаркетинг янги имкониятларга эга бўлди. Кўзни кузатиш ва видеокамералар орқали ҳис-туйғуларни таҳлил қилиш каби арзон мониторинг усулларининг пайдо бўлиши нейромаркетинг тадқиқотларини кенгроқ компаниялар учун очиқ қилди. Брендлар ушбу воситалардан маркетинг компанияларининг турли элементларини синаб кўриш ва уларнинг самарадорлигини ошириш учун фойдаланишни бошладилар.

Сўнги жараёнлар (2021 йилдан ҳозирги кунгача) нейромаркетингнинг замонавий эволюцияси, шунингдек, унинг ахлоқий жиҳатлари ҳақида мунозаралар билан бирга келади. Истеъмолчиларнинг хатти-ҳаракатларини таҳлил қилишда қанчалик узоққа бориш мумкинлиги ҳақидаги саволлар тобора долзарб бўлиб бормоқда. Компаниялар нейромаркетингдан фойдаланишда шаффофлик ва ахлоқий ёндашув муҳимлигини англай бошладилар. Келажакда стандартлар ва ахлоқий меъёрларни ишлаб чиқиш ушбу соҳани ривожлантиришнинг муҳим қисмига айланиши кутилмоқда.

Нейромаркетингнинг камчиликлари

Унинг афзалликларига қарамай, нейромаркетинг ҳам танқидларга дуч келмоқда. Асосий муаммолардан бири истеъмолчиларнинг онгига таъсир қилиш усулларидан фойдаланишдир. Баъзи экспертларнинг таъкидлашича, харидорларнинг хатти-ҳаракатларини манипуляция қилиш истеъмолчиларни фикрини суистеъмол қилиш, бу эса истеъмолчилар ҳуқуқларини бузилишига ва бу орқали жавобгарликка олиб келиши мумкин. Бундан ташқари, нейромаркетинг тадқиқотлари натижалари инсон хатти-ҳаракатларининг мураккаблиги ва қарор қабул қилишда кўплаб омилларнинг таъсири туфайли етарлича ишончли бўлмаслиги мумкин, деган фикр мавжуд. Бу баъзи усулларнинг самарадорлиги ва уларнинг бизнес учун амалий аҳамиятини шубҳа остига қўяди. Хорижий мамлакат олимлари мия фаолияти тўғрисидаги маълумотлардан фойдаланиш шахсий ҳаётга тажовуз сифатида қабул қилиниши мумкин, дея таъкидламоқдалар. Шуни эсда тутиш керакки, нейромаркетингнинг мақсади истеъмолчини манипуляция қилиш эмас, балки унинг эҳтиёжларини қондирадиган маҳсулот ёки хизматни яратишдир. Бундай технологиялардан фойдаланишда ҳалоллик ва шаффофлик бренд ва мижоз ўртасидаги ишонч муносабатларини шакллантириш учун асос бўлиши керак.

Нейромаркетингнинг келажаги

Технологиянинг ривожланиши билан нейромаркетинг ривожланишда давом этмоқда. Келгуси йилларда сунъий интеллект ва катта маълумотлар таҳлилининг интеграцияси кутилмоқда, бу эса истеъмолчиларнинг афзалликларини янада аниқроқ башорат қилиш имконини беради. Ўз мижозларининг психологиясини тушунишга, сармоя киритишга, шунингдек тайёр брендлар нафақат рақобатбардошлигини ошириши, балки маркетингга янада инсоний ва ахлоқий ёндашувни яратиши мумкин.

Хулоса қилиб айтганда, нейромаркетинг шунчаки шов-шувли сўз эмас, балки истеъмолчиларнинг истаклари ва эҳтиёжларини чуқурроқ тушунишга ёрдам берадиган муҳим воситадир. Тез ўзгарувчан бозор шароитида бу бизнесни муваффақиятли ривожлантириш ва мижозлар билан узоқ муддатли муносабатларни шакллантириш учун зарур бўлади. Ҳар қандай фан сингари, у ҳам масъулиятли ёндашувни талаб қилади, аммо унинг сифатли ва инсонга йўналтирилган маркетингни яратиш имкониятларини ортиқча баҳолаб бўлмайди.

                                                                     Xуршид АБДУЛЛАЕВ

                                          Тошкент давлат юридик универистети

                    “Давлат бошқаруви” кафедраси мудири ўринбосари,

                     Иқтисодиёт фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)